Ομιλία Μανώλη Ι. Παπαγρηγοράκη
Αρχίζοντας θέλω να σας ευχαριστήσω για την παρουσία σας εδώ, και να ευχαριστήσω επίσης την κα Γουλανδρή και το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας που από την πρώτη στιγμή αγκάλιασε το ερευνητικό μου έργο στο αρχαιολογικό σκελετικό υλικό. Ακόμα, πολλές ευχαριστίες στον χρυσό χορηγό COSMOTE και τον διευθύνοντα σύμβουλο Μιχάλη Τζαμάζ, και στον αργυρό χορηγό «ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ» και τον εκδότη Νώντα Παπαγεωργίου, που χωρίς τη γενναιόδωρη συμβολή τους δεν θα είχαμε ίσως καταφέρει να υλοποιήσουμε με τόσο ωραίο τρόπο αυτήν την έκθεση. Ευχαριστίες αξίζουν επίσης στον χορηγό επικοινωνίας ΑΘΗΝΑ 9,84, καθώς και στους μικρότερους μεν αλλά εξίσου ευγενικούς χορηγούς μας: Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ελληνική Οδοντιατρική Ομοσπονδία, Οδοντιατρικό Σύλλογο Αττικής και φαρμακευτική εταιρεία CANA.
Η έκθεση της Μύρτιδος είναι απόρροια των Μουσειολογικών Σπουδών των αποφοίτων μας –η πρώτη μεγάλη επαγγελματική τους έκθεση– και ως Γενικός Επόπτης Σπουδών του ως άνω προγράμματος του Πανεπιστημίου Αθηνών αισθάνομαι χαρά και υπερηφάνεια που βλέπω τα εντυπωσιακά αποτελέσματα της εκπαίδευσής τους.
Ακρογωνιαίος λίθος στην προσπάθεια για τη δημιουργία της έκθεσης για τη Μύρτιδα είναι ο Αρχιτέκτων Μουσειολόγος Χάρις Χάιτας και η συνεργάτης του Νατάσα Κάλου. Επίσης συνέβαλαν αποφασιστικά οι Μουσειολόγοι Πόπη Γεωργοπούλου, Νεκταρία Θεοδωροπούλου, Μίνα Καραγιάννη, Ελευθερία Κέντρου και Αθηνά Ρηγάτου, η γραφίστρια Εύα Μπρε και η φωτογράφος Ελευθερία Κουστάκη.
Η εικόνα της Μύρτιδος ολοκληρώθηκε με τον σχεδιασμό του ιματίου της από τη Σοφία Κοκοσαλάκη και τη ραφή του από την Ελένη Κλημογιάννη. Η μουσική που συνοδεύει την έκθεση είναι από τον Κωσταντίνο Βήτα, ενώ ο ζωγράφος κύριος Γιάννης Σταύρου ζωγράφισε το πορτρέτο της Μύρτιδος. Θερμές ευχαριστίες σε όλους.
Η σημερινή μας εκδήλωση έχει δύο σκέλη. Το πρώτο είναι η τεκμηρίωση του τελικού αποτελέσματος, που είναι η ανάπλαση του προσώπου της Μύρτιδος, και το δεύτερο είναι η μουσειολογική παρουσίασή της.
Με βάση τα ευρήματα της ομαδικής ταφής του Κεραμεικού, διατυπώθηκε η θεωρία ότι επρόκειτο για θύματα του Λοιμού, όπως ανέφερε η κ. Μπαζιωτοπούλου-Βαλαβάνη. Ως προς τον αιτιολογικό παράγοντα που προκάλεσε τον μεγάλο λοιμό των Αθηνών πολυάριθμες αναφορές, μελέτες και συμπεράσματα έχουν εμπλουτίσει τις σχετικές έρευνες, έχει δε κατά καιρούς ταυτιστεί με συγκεκριμένες ασθένειες, όπως ευλογιά, ιλαρά, κίτρινο πυρετό, τύφο, βουβωνική πανώλη, τυφοειδή πυρετό ή και συνδυασμό κάποιων απ’ αυτές. Η ερευνητική μας ομάδα αποφάσισε να εφαρμόσει τις πλέον σύγχρονες εργαστηριακές μεθόδους DNA για τη διερεύνηση της αιτίας που προκάλεσε τόσους θανάτους. Έχει αποδειχθεί ότι η ανάλυση του DNA του πολφού των δοντιών μπορεί να οδηγήσει στην αναδρομική διάγνωση ακόμα και αρχαίων μολυσματικών ασθενειών, εφ’ όσον όμως συνοδεύονταν από μικροβιαιμία.
Ως υλικό της μελέτης χρησιμοποιήθηκαν ακέραια δόντια που εξήχθησαν από τρεις τυχαία επιλεγμένους νεκρούς του ομαδικού τάφου του Κεραμεικού. Τα έξι πρώτα αντιδραστήρια που χρησιμοποιήθηκαν για διαφορετικούς λοιμογόνους παράγοντες δεν έδωσαν αποτέλεσμα. Στο έβδομο όμως παρατηρήθηκε θετικός πολλαπλασιασμός τριών γονιδίων, που αντιστοιχούσαν στον μικροβιακό παράγοντα ο οποίος είναι υπεύθυνος για την εκδήλωση τυφοειδούς πυρετού.
Η αντιστοιχία των τριών γονιδίων που διερευνήθηκαν στο αρχαίο στέλεχος του μικροβίου, σε σχέση με τις γνωστές αλληλουχίες του σύγχρονου στελέχους, έφθασε το 96%.
Ως αποτέλεσμα, είναι εύλογο να θεωρηθεί ότι ο τυφοειδής πυρετός συμμετείχε στην αιτιολογία του λοιμού της Αθήνας είτε αποκλειστικά είτε σε συνδυασμό με κάποιον άλλο, προς το παρόν άγνωστο, λοιμογόνο παράγοντα.
Ολοκληρώνοντας την πρώτη φάση της έρευνάς μας το 2006 και έχοντας ήδη τα πρώτα αποτελέσματα ξεκινήσαμε το δεύτερο πρωτόκολλο, για τη μελέτη του κρανιοπροσωπικού συμπλέγματος και της κατατομής των προγόνων μας.
Όπως αναφέρθηκε, μέσα στον ομαδικό τάφο υπήρχαν άντρες, γυναίκες και παιδιά, ένα δε από τα κρανία που μου τράβηξε την προσοχή ήταν ένα παιδικό κρανίο το οποίο διατηρούσε την κάτω γνάθο του, και κάτι ακόμα πιο σπάνιο, συνυπήρχε η μόνιμη οδοντοφυΐα με μέρος της νεογιλής.
Στην αρχή προσδιορίστηκε η ηλικία και το φύλο του ατόμου στο οποίο ανήκε το κρανίο, πράγμα που σε μικρή ηλικία είναι αρκετά δύσκολο. Επρόκειτο για ένα κορίτσι 11 περίπου ετών, στο οποίο η ερευνητική ομάδα έδωσε το όνομα «Μύρτις».
Η ανάπλαση του προσώπου δεν ήταν κάτι καινούργιο – ήδη στην Ελλάδα είχε γίνει η ανάπλαση του προσώπου του Φιλίππου του Β', με την τεχνική που είναι γνωστή ως μέθοδος «Manchester», η ίδια δε τεχνική χρησιμοποιήθηκε για το κρανίο της Μύρτιδος.
Η ανάπλαση του συγκεκριμένου κρανίου δεν πραγματοποιήθηκε φυσικά πάνω σ’ αυτό το σπάνιο εύρημα, γιατί η επέμβαση θα ήταν καταστροφική, αλλά κατασκευάστηκε ένα πιστό αντίγραφο αφού πρώτα καθαρίστηκε και συντηρήθηκε από τον καθηγητή Γεώργιο Παναγιάρη, τον οποίο ευχαριστώ για την άψογη δουλειά του, και εν συνεχεία, χρησιμοποιώντας αξονική τομογραφία έγινε κατασκευή αντιγράφου του κρανίου.
Για να επιβεβαιωθεί η αξιοπιστία του αντιγράφου ακολουθήθηκε η ορθοδοντική μεθοδολογία της αλληλεπίθεσης των κεφαλομετρικών ακτινογραφιών…
Σήμερα παρακολουθούμε όλοι μαζί, βήμα προς βήμα, την ανάπλαση του αρχαίου κρανίου που κατέληξε να μας φέρει πρόσωπο με πρόσωπο με τη μικρή κόρη των Αθηνών, τη Μύρτιδα. Η Μύρτις μάς βοηθάει να αναπτύξουμε μια εποικοδομητική συνομιλία με το παρελθόν, να επιτύχουμε μια πιο ουσιαστική επαφή με τους προγόνους μας, να έρθουμε πιο κοντά στον ίδιο τον άνθρωπο με τα σταθερά και τα μεταβλητά γνωρίσματά του.
Θα ακολουθήσουμε την πορεία της στην έκθεση «Μύρτις: πρόσωπο με πρόσωπο με το παρελθόν» και εν συνεχεία θα ξεκινήσει το ταξίδι της στην Ελλάδα και στο εξωτερικό –ταξίδι αδιανόητο για τη Μύρτιδα του 430 π.Χ.– μέχρι να καταλήξει στον φυσικό της χώρο, κάπου στη γειτονιά του Κεραμεικού.
Θα τελειώσω με κάποιους στίχους της ποιήτριας Λητώς Σεϊζάνη, γραμμένους το 1983 για τη Μύρτη, που από κάποια εκπληκτική, απίστευτη σύμπτωση φτάσαμε τριάντα χρόνια μετά να δούμε πως πράγματι ήταν το πρόσωπο που εκείνη είχε ζωγραφίσει με την ποιητική της φαντασία.
Το πρόσωπό σου μου αρέσει
Καθώς κοιτάς απ’ τον καθρέφτη
Παλιάς εποχής τα μαλλιά σου…
Ξεχασμένη στην αχλύ, στο παρελθόν σου
Έσκυψες να κοιταχτείς μες στο νερό…
Ήσουνα τόσο χλωμή και τόσο κουρασμένη…
Στη λεωφόρο των Τάφων του Κεραμεικού
Είδες την Ηγησώ σ’ ένα ωραίο αντίγραφο…
Κι εσύ περπάτησες προς τον Ηριδανό
Που πήγαζε από το Λυκαβηττό
Μα τώρα πια ένα έλος
Του παρελθόντος η ομίχλη σε πήρε
Σε τύλιξε στα πέπλα της...
Κι ο ήλιος καρφωμένος, ανελέητος
Το ίδιο για νεκρούς και ζωντανούς
Το πρόσωπό σου μου αρέσει
Χαμένη πια στις σκόνες του γαλαξία
Μη! Μην τις τινάζεις από πάνω σου
Θα υπάρξει και για σένα
Μια στήλη στον Κεραμεικό…
Συντελεστές έκθεσης:
Γενικός συντονισμός, Μανώλης Ι. Παπαγρηγοράκης
Επιμέλεια έκθεσης, Χαράλαμπος Χάιτας
Μουσειολογική μελέτη, Πόπη Γεωργοπούλου, Νεκταρία Θεοδωροπούλου, Γεθσημανή Καραγιάννη, Ελευθερία Κέντρου, Αθηνά Ρηγάτου, Χαράλαμπος Χάιτας
Μουσειογραφική μελέτη, Αναστασία Κάλου, Χαράλαμπος Χάιτας
Γραφικά χώρου, GetInspired design studio, Εύα Μπρε
Μουσική επένδυση έκθεσης, Κωνσταντίνος ΒΗΤΑ
Επιμέλεια έντυπου υλικού, Αναστασία Κάλου
Κείμενα έντυπου υλικού, Πόπη Γεωργοπούλου
Μετάφραση έντυπου υλικού, Αθηνά Ρηγάτου
Σχεδιασμός έντυπου υλικού, Εύα Μπρε
Έγγραφα δανεισμού και τεκμηρίωσης έκθεσης, Μαρία Γιαννίκου, Χαράλαμπος Χάιτας
Υλοποίηση ιστοχώρου, Σπύρος Κωτσάκης
Επιμέλεια περιεχομένου ιστοχώρου, Πόπη Γεωργοπούλου, Ελευθερία Κέντρου
Φωτογραφίες Μύρτιδος, Ελευθερία Κουστάκη
Ανάπτυξη πολυμέσων και διαδικτιακών εφαρμογών, Ελευθερία Κέντρου
Διαδραστικά εκθέματα, Vision2Watch
Κατασκευές χώρου, ReDecoration
H/Μ, Κωνσταντίνος Τσούρμας
Εκτυπώσεις χώρου, Φωτοσύνθεση ΕΠΕ
Οικονομική διαχείριση έκθεσης, Νεκταρία Θεοδωροπούλου
Θερμές ευχαριστίες στον ζωγράφο Γιάννη Σταύρου για τον πίνακα της Μύρτιδος, στη Σοφία Κοκοσαλάκη για τον σχεδιασμό του ιματίου της Μύρτιδος και στην Ελένη Κλημογιάννη για τη ραφή του.
